Tjara Teumuléh Basa Atjèh

Huruh-haraih Atjèh ta bagi duwa, njakni

I. Huruh hudép ( vocal) dan
II. Huruh maté. (consonant).

I. Huruh hudép: A, I, U, È, O.

Njang peunténg nakeuh limong boh huruh njoë.

Miseuë:
A A, tjut-kak, tjuda, tjupo Abu, ajah, abah,
abi, (ureuëng thjik agam) Apa, adoë jah, adoë ma

I, Iku, iku leumo, iku guda Inong ureuëng inong
Gaki, Rapa-i, ruti
U U, boh u, bu Ubat, ulat, madu, sibu
È, Bèk, hèk, èk, nèk
O, moto, toto, kuto, buco

Nibak huruh E njoë djeuët tabagi keu lhèë boh huruh hudép treuk njakni e, è, é
miseuë:
e: rajek, ba-e, tahe-gante,
è: bèk, èk, hèk, nèk, palèë, batèë
é: maté, baté, panté

'Oh lheuëhnjan teuma su lam hidông nibak huruh hudép njoë,
njakni 'A, 'I, 'U, 'È, 'O
miseuë:
'A: moë meu-'a-'a, 'ajéb, meu'aih, peu-'ab
'I: moë meu-'i-'i, 'iëk
'U: su meu-'u-'u lagéë su kapai- pho
'È: Pa'è, la'èh, ku'èh
'O: meu'oh, tu'oh,

'Oh lheuëhnjan teuma gabôngan E ngon U djeuët keu EU,
lagèë:
Eu: eu, keu, teuma, seuma, seumah, keumah, beukah,

Teuma lom na gabôngan EU ngon Ë djeuët keu EUË,
lagèë:
Euë: euë, tjeuë, rheuë, beuë, keubeuë, bubeuë, panteuë.

Dan su lam hidông nibak 'euë, 'eu, 'e,
lagèë:
'euë: sinjak ka djeuët dji 'euë.
'eu: bèk ka 'eu beurangkaho meunjo kah hana muphôm
'è: Pa'è, La'èh, ku'èh

Nibak O na 2(duwa) matjam , njakni O dan Ô,
lagèë:
O: moto, kuto, butjho, katjho,
Ô: laôt, patôt, tutông, tulông, dalông, budôk, pakhôk

Gabôngan nibak huruh hudép njoë deungon Ë bak hudjông.
Lagèë:
Ië: leupië, upië, Pidië
Èë: lagèë, malèë, palèë, badjèë, gukèë, gutèë, Abèë, rudjèë.
Oë: paloë, badjoë, manoë, peutoë, gigoë, rampagoë
Uë: uë, uët, buët, pruët, kuët

II. Huruh Maté (konsonant) Atjèh:

Meubida batjut deungon huruh konsonant Meulaju
leubèh2 bak huruh 'S', su djih leubèh leumoh batjut deungon udjông lidaih lam ruweuëng gigoë, lagèë: sa, beusoë, sép, seumah, santeut, seutot.

Lheuëhnjan na gabongan 'S' ngon 'J' njakni Sj,
lagèë ( ) lam basa 'Arab, atawa 'Sh', lam basa Inggréh (shame, she, shoot),
miseuë: sjaitan, sjarikat, meusjén, syèëdara; atawa 'Sk' lam basa Svenska (skillnad, skinka, skilja).

Gabôngan huruh maté deungon H,
lagèë : bh, dh, kh, lh, ph, rh, th
miseuë: Bhaih, bhôi, dhiët, dhôi,khiëng, kh'èb, khôb, lhèë, lheuë, phang-phoë, rhuëng, rheuë, thô, thèë (kalon lom lam huruh gabôngan)

Huruh Maté Basa Atjèh Na: 18 huruh maté
nyakni: B, D, F, G, H, Y, K, L, M, N, P, Q, R, S, T, C, J, Z dan

10 huruh gabôngan
nyakni: bh, dh, kh, lh, ng, ny, ph, rh, sy, th.

B: Batja, basa, bui, buta, bila, blôh, bulôh
D: Dada, dawa, duwa, do'a, adék
Dj: Djandji, djeungki, idja, badjèë, rudjèë, djambèë, djambô, djudô
F: Fatimah, Faridah, Khalifah,
G: Gagah, gôgah, gigoë, gusi, gutji
H: haba, hakim, haté, huteuën, hudjeuën, hitam (h) dikeuë huruh hudép biasa gadoh su (h) nyan lagèë: hudjeuën ta batja udjeuën hitam ta batja itam haté ta batja até huteuën ta batja uteuën hutang ta batja utang lagèë basa Inggréh hour geubatja awe honour geubatja ane
J: Jakin, Jasin, baja, buja, kaja
K: Kala, katja, kuta, kah, kèë, gaki,
L: Lalat, laloë, leumo, limong, leumoih.
M: Malam, malang, mamplam, mumang, manjang , minjeuk, mom
N: Nam, nan, nun, peukajan, piasan.
P: Paké, panté, puténg, peunténg, keuripèp, mupèp-pèp
Q: Quru-an
R: Raba, rasa, rô, rôh, brôih, rimuëng, rhuëng, kruëng,
truëng, triëng, kariëng , rhéng, karéng,
S: Salang- saléng, sôsah-seunang, sakét, sungkét, sa, sah
T: Tabi'at, ta'at, tabak, tapak, tuha, tuka, tu'èt
Tj: Tjamtja, puntja, guntja. tjabak, tjutja, tjuma. tjinta,
tjintra, tjeurana. gutji, bantji, guntji
Z: Lazat, zat, zamrut, Zamri, Azimar

10 Huruh gabôngan:
Bh: Bhaih, bhôi, su meubh'ôih-bh'ôih.
Dh: Dhoë, dhiët, dhôi
Kh: Kha, khô, khiëng, kh'èb, khôb, khuëng, kheuë, kheuët, khanduri, eungkhoë
Lh: Lhèë, lhiët, lhuë, lheuë, lheuëh, meulho, lhob, lhôk, lhi
Ng: Ngeut, ngiëng, bingong, bungong, inong, tungang, pisang, mumang
Tr: Triëng, truëng, kruëng
Nj: Njak, njan, njoë, njata, njang, manjak, minjeuk, manjang
Ph: Pha, phang-phoë, pheuët phét, muphôm
Rh: rhô, rhéng, rheuë, rhuëng, rhup
Sj: Sjaikuna, sjèëdara, sjèëtan, sjarat, sjèch,
Th: Tham, thô, that, thèë

Narit peunutôp.
Peukara huruh "J, Tj,SJ" njang ladôm ureuëng geutanjoë ka biasa geungui huruh Y,C.SY atau SH, sibeutôidjih njoë nakeuh loghat alphabet Inggréh. Njoë geupeuphôn lé Tengku Apa Meulaju di Malajia, 'ôhlheuëh droëneuhnjan didjadjah lé Inggréh maka peungarôh keubudajaan dan tjara hudép bangsa Inggréh ka meukumat that lam tjara hudép droëneuhnjan. Meunantjit tjara meututô dan teumuléh lam basa meulaju. Hèk that ta deungo aneuk miët melaju lam sikula watèë di hidja alphabet " a,b,c,d,e,f,g,,,dst. " watèë djingui huruh njan lam narit ka meulaén su. Miseuë narit "apa", huruh "a" bak phôn dan bak teungoh ta batja "a", meutapi huruh "a" bak keuneulheuëh ka ta batja "e"; dan bak watèë ta hidja ka djeuët keu "é". Teuma lom huruh "c". Lam narit meutuléh "c" ta batja "tj", watèë ta hidja ka djeuët keu "si".

Meunantjhit deungon huruh "y" dan "j", bandum njan peungarôh basa Inggréh. Lagèë nan awak Inggréh "JOHN" hanja sistém Inggréh njang batja njan deungon "Djon", awak Beulanda, Djerman, Skandinavia, dan le lom laén hana djikheun lagèë awak Inggréh kheun, meutapi djikheun "Jon" . Di awak Indonosiai njan tjhit hana pendirian droëdjih, didjak seutot mantong peuë njang ka djipeugot lé awak Malaja deungon didjak ubah alphabet basa meulaju lagèë njang ka teumeutjeukot diateuëh. Peuë lom siumu bangsa2 melaju di Nusa Tuëngara njoë karhet dimijub dominansi bangsa Djawa maka le that narit1 basa Djawa ka djitamong lam basa Melaju, miseuë "orang" ka djeuët keu "wong", gila kadjeuët keu "eddan". Dan dalam marit ka le that djitamong unsur-unsur "dong", "dèh", "sih" dsb. Tanda-tanda pendjadjahan Djawa siumu "Mardéka sisat thôn 45 njan pih le deuh lam basa Atjèh lawét njoë miseuë "Geutjhik" kadjeuët keu "Lurah", "Mukim" kadjeuët keu "Camat", "Tengku Apa" kadjeuët keu "Lék-lék, "Abu", "Ajah", "Tengku", bandum kadjeuët keu "bapak". Trôih bak Tantra TNI-POLRI njang poh bangsa geutanjoë Atjèh ka tadjak kheun bapak, peuë meusabab deungon ka tadjak djôk ma teuh keu-djih!???, na'uzubillah. Basa Geutanjoë Atjèh hana peuë tadjak tuka alphabet atawa narit basa Atjèh, deungon sistem teumuléh tjara Inggréh, kadjeuët lagèë awai njang ka na. Lagèë meutulèh diateuëh. Djinoë ka ta tukri pakriban tjara teumuléh basa Atjèh, maka ka djeuët ta mulai ladju teumuléh lam basa droë-teuh. Bèk ta piké lé keu salah han keunong, atawa teumakôt teuh djikheun lé gob. Le ureuëng njang dji peugah mantong atawa dji kritik mantong, djipeubuët tan. Basa nakeuh djiwa bansa. Basa Atjèh nakeuh basa droëteuh bansa Atjèh. Basa Ma-Ku geutanjoë njang ka geupulang nibak Endatu geutanjoë Atjèh keu geutanjoë aneuk tjutjo.Darah bansa Atjèh le that ka rhô bak geupeutheun marwah bansa dan basa Atjèh njoë. Geutanjoë Atjèh keuh njang peuteuntèë pakriban njang got keudroë-teuh dan toh njang peureulèë keudroë-teuh, hana peureulèë tadjak meutirèë-tirèë bak gob. Geutanjoë ureuëng djaga seudjarah, kon ureuëng tuléh seudjarah.